ویژگی های شخصیت سید جمال الدین افغانی

احمد ارشاد خطیبی
هزار سال صبر بباید پدر پیر فلک را
تا مادر گیتی چو تو فرزند  بزاید
نمی دانم این بیت از کدام شاعر فرزانه فارسی زبان است؛ اما در باره سید جمال افغانی، این نابغه مشرق زمین بخوبی صدق می کند.
در خصوص حیات، افکار، شخصیت و ابعاد مختلف زندگی سید جمال الدین افغانی (1898-1838م)، پژوهش ها و جستجوهای زیادی صورت گرفته است که هرکدام از تلاش های انجام شده می توانند در جای خود مقدم و با ارزش باشند. اما با وجود آنکه یک قرن و یک برهه از مرگ این اصلاحگر و انقلابی نستوه می گذرد، هنوز هم برخی از ابعاد شخصیت و کارنامه اوبدرستی تبیین نشده است و برای شناخت او؛ نیاز به تحقیقات وسیع، علمی و مستمر می باشد.
براستی که این مرد فرزانه و مبارز با خدمات ارزنده  و با ارزشی که در دوران حیات مبارکش برای مردم مشرق زمین به ویژه مسلمانان و انسان های  در بند کرده است قابل ستایش و توجه می باشد، و سزاوار است که این تحقیق ها و جستجوها بیطرفانه و فارغ از هر گونه تعصب انجام شود تا با شخصیت او سازگار واقع گردد.
وطنپرستِ جهان اندیش
سید جمال الدین افغانی در سراسر حیات پر بار خود؛ چه زمانی که در وطن آبایی اش افغانستان بود و چه زمانی که در بیرون ازکشورش بسر می برد، به فکر اوضاع سرزمینش بود و خود را در همه اوقات از مردم، ومردم  را از خود میدانست.
سفرهای متعددش به کشورهای مختلف جهان بیانگر اندیشه جهانی او است. سید جمال الدین افغانی خود را تنها مربوط به افغانستان نمی دانست، بلکه او خود را انسانی می دانست که در آن عصر استبداد و استعمار، رسالت جهانی دارد.
سید جمال؛  با علاقه زیادی که به سرنوشت ملت و کشور افغانستان داشت، اولین کتاب خود را بنام (تاریخ الافغان) به عربی نوشت که بیانگر جریانات تاریخی و اندیشه های فکری وی در قضایای افغانستان است.(1)
استبداد ستیز، استعمارستیز
وی از جمله مبارزان و سیاستمداران بزرگ جهان می باشد که با جدیت و تدبیر در مسیری که مشتاقانه برگزیده بود گام بر می داشت؛  سید از هر فرصتی برای خودباوری وبیداری مردم مشرق زمین بویژه مسلمانان استفاده می کرد. او پیوسته مردم را به مبارزه با استبداد و استعمارفرا می خواند؛ رهایی شرقیان را از سلطه استمعارگران غرب در مبارزه فکری و فرهنگی و اصلاحات می دانست.
این نابغه ی شرق، مبارزی  بود  که می خواست مسلمانان و شرقیان را بخودشان مومن کند.
سید جمال الدین افغانی روح مقاومت و مبارزه را علیه استبداد سلاطین محلی و غلامی استعمارخارجی در وجود مسلمانان دمید و پرچم فداکاری و جانبازی را در راه وطن در دل های شان برافروخت.(2)
آزادیخواه واستقلال طلب
سید آزادی را نعمت بزرگی برای بشر می دانست که با هیچ نعمت دیگری قابل مقایسه نیست. وی برای حصول استقلال و آزادی،  تحمل رنج ها و مرارت های سنگین را حتمی می دانست، از اینرو تاکید داشت که باید برای حصول آزادی با جدیت و با قلبی سرشاراز ایمان عمل کرد.
سید جمال الدین افغانی باری در حضور جمعی در خصوص آزادی گفته بود:" خدا شما را آزاد خلق کرده و شما خود طوق غلامی را برگردن خود انداخته اید. من اگر از ظالم نفرت دارم از مظلوم نیز دلخوشی ندارم. زیرا مظلومین با تحمل ظلم، به نیروی ظالم می افزایند."(3)
دینمدار و خرافات ستیز
سید بزرگوار راه  نجات بشر را در دین جستجو می گرد.
وی به اسلام عزیزباورمندی خاصی داشت ومعتقد بود که این دین کامل الهی، همه ی نیازمندی های معنوی  و مادی بشررا برآورده می سازد.
سید، خرافات  را خطر جدی برای مسلمانان میداسنت و برعلیه خرافات که بر اثر جهل و نا اگاهی عده یی، رنگ دینی یافته بود مبارزه می کرد. او در راه مبارزه با خرافات مصمم عمل کرد و در هر جایی که میرفت بر مردم از خطرات جدی و زیان های خرافات زدگی می گفت. سید افغانی به قران کریم ایمان و علاقه ای عمیق داشت و می گفت که: " این کلام ربانی برای حضرت محمد"ص" به خاطر رهنمایی بشریت نازل گردیده و در آن امکانات آوردن تغییر، هیچگاهی ممکن نیست. قران عالیترین  مدرسه اخلاق برای انسان است و راه های خوشبختی  حقیقی و مشروع را به انسان می نمایاند."(4)
شیفته علم و دانش
سید جمال الدین افغانی علم را در پهلو دگر مسائل، برای مردم مشرق زمن بخصوص مسملمانان مهم میدانست. او از هر فرصتی برای تشویق مردم به سوی علم آموزی استفاده می کرد و خودش از دانش فراوان  در عرصه های متعدد برخوردار بود. او از این که درمشرق زمین کمتر به علم و اهل آن توجه صورت می گیرد گله مند بود، باری این گلمندی اش را اینطور بیان کرده است: " سبب فقر و فاقه و شکسته دلی و بدبختی اهالی مشرق زمین از آن است که آنها به هیچ وجه مقدارعلم  و عالم را نمی دانند و منزلت دانشمندان را نمی شناسند و خداوندان معارف را توقیر و تنظیم نمی کنند و چنان خیال می کنند که علم صناعتی است فضول و زائد و پیشه ی است بی فایده و بی ثمر، و کار و حرفه بی کاران است." (5)
سید  والامقام، در جای دیگر در خصوص علم گفته است: " این فرنگی ها که اکنون به همه جای عالم دست اندوخته اند و انگلیس خود را به افغانستان رسانیده و فرنگ تونس را بقبضه تصرف خود در آورده واقعاً این تطاول و دست درازی و این فلگ گیری از علم است که هر جا عظمت و شوکت  خود را ظاهر می سازد و جهل در هیچ جا چاره ای جز آ ن ندیده که سرخود را بخاک مذلت  در پیشگاه علم مالیده، اعتراف به عبوریت خود نماید"(6)
سید جمال االدین افغان،  بعد ازشکست انگلیس در جنگ دوم با افغانها در سال (1878م) گفته بود که: " اینک در میدان جنگ، انگلیس ها از ما شکست خورده  و از کشور بیرون رفته است،  ولی اگرنظام آموزشی ما همین نظام فعلی باشد، هرگز برانگلیس پیروزنخواهیم شد  و دشمن شکست نخواهد خورد."(7)
 میانه رو و واقع گرا
این شخصیت ورزیده در طول حیاتش دست به افراط و یا هم تفریط  نزد. او همواره تلاش می کرد تا رفتارش را بر مبنای عقلانیت جهت بدهد.
در دوران  حیات سید؛ در میان برخی از دانشمندان اسلامی و شرقی، در باره غرب و تمدن آن اختلاف نظرهای زیادی وجود داشته است.
اما سید افغانی در خصوص دنیای غرب باور جامع، برمبنای شناخت داشت. او مانند برخی از اندیشمندان  شرقی به دست آوردهای غرب در عرصه تکنولوژی به دیده قدر می نگریست.
 او با شناخت از دنیای غرب، راهکارهای مناسبی برای نزدیک ساختن غربیان با شرقیان ارائه کرد.
وی بدین باور بود که باید از دست آوردهای  غرب در عرصه علوم و صنایع بهره جست، اما غربیان بر شرقیان از لحاظ معنویت نیازمند می باشد.
او بر این باور بود که باید مدرنیته که تمدن غرب محصول آن است با اسلام آشتی داده شود و چنین چیزی ممکن است و منازعه تمدنی را نیز کاهش خواهد داد.
***
از مطالعه زندگی این مرد بزرگ طوری برداشت می گردد که همه عمرش را برای اصلاح اندیشه ها و افکار مردم مشرق زمین بخصوص مسلمانان صرف کرد.
 سید جمال الدین افغانی با سفرهای متعدد به کشورهای مختلف از جمله هند، مصر، ایران و ترکیه مردم را به بیداری وهویت طلبی دعوت می کرد.
او به مردم پیام هایش را گاهی از طریق خطبه ها و سخنرانی های آتشین، گاهی هم از طریق نوشته هایش می رساند.
خطابه های آتشین سید و نوشته های الهام بخش او مردم را برعلیه استعمار و استبداد بر می انگیخت. استعمار انگلیس و فرانسه می کوشیدند تا از تجمع مردم پیرامون سید جلوگیری کنند. نوشته های سید جمال الدین افغانی و شاگردانش  که از طریق نشریه(عروة الوثقی) به زبان های عربی و فرانسوی  در مصر و چند کشور دیگر نشر می گردید، موجب بیداری و اگاهی عده ای  زیادی از مردم گردید.
 به حق می توان سید جمال الدین افغانی را پدر بیداری اسلامی دانست.
 دولتمردان انکلیس از نشریه (عروة الوثقی) سخت هراسان شده بودند. انگلیس ها با وارد کردن فشار برحکومت مصر، خواستار منع نشر این نشریه شده بودند و در نهایت آن را تعطیل نمودند.
سید جمال الدین افغانی، شهرت و محبوبیت فوق العاده ای کسب کرده بود و از حمایت وپیشتیبانی مردم، در کشورهای مختلف برخوردارشده بود. استعمار انگلیس از شهرت و محبوبیت سید جمال الدین افغانی خواستند به نفع خود استفاده نمایند. رهبران امپراطور انگلیس بارها بر سید سمت های عالی دولتی را در کشورهای مختلف پیشنهاد نمودند؛ اما سید جمال الدین افغانی هیچ  گاهی نخواست تا اندیشه ها و آرمان های خود و مردم را فدای مقام و منصب سیاسی و آن هم درسایه استعمارانگلیس ها نماید. سید جمال الدین افغانی با همه شهرت و محبوبیتی که داشت از زندگی ساده  و بی الایش برخوردار بوده است.
در خصوص ظواهر این دنیا معتقد بود که: " در این دنیا مشکلات و پریشانی لامحدود است. در پهلوی هر خوشی غمی نهفته و در کنار هر فایده نقصانی موجود است. در این دنیا نه کدام چیزی جاوید است و نه برزندگی اعتمادی. شهرت، اختیار، قدرت با مرور زمان بسوی  فنا می روند. آنچه که جاویدان است صرف بندگی خدا و اطاعت از دوستان خدا، روشنی حقیقت وپایداری در عقیده می باشد."(8)
سید جمال الدین افغانی در طول زندگی اش همسر انتخاب نکرد؛ ولی هر بار که کسی نزدش از فرزندان زیاد و کمی در آمد شکوه می کرد، به اندازه نیازش  به وی کمک  می کرد. سلطان وقت ترکیه (عبدالحمید) به او پیشنهاد کرد با یکی از کنیزکان زیبای دربار ازدواج کند، اما او قبول نکرد. ازاو پرسید آیا شما با این نظر ابوالعلاء مری شاعر عرب موافقید که می گوید: " این جنایت را پدرم در حق من کرد، اما من در حق کسی نخواهم کرد".
سید گفت: "هرگز چگونه ممکن است آدم عاقل با ازدواج محالفت کند و آن را جنایت بداند  و حال آنکه به وسیله ازدواج است که نسل آدمی ادامه پیدا می کند و عمران و آبادانی به کمال می رسد! اما من به لوازم و تعهدات ازدواج اگاهم، می دانم که رعایت عدالت واجب است. ولی من از اجرای عدالت ناتوانم، به این سبب با مجرد خواندن خود، جلوی عدم اجرای عدالت را می گیرم."(9)
 سید جمال الدین افغانی که عمرش را برای  بیداری مردم  مشرق زمین سپری کرد، شکنجه ها و توهین های زیادی را از طرف حکام فاسد و وابسته گان استعمار متحمل گشت و با دلی مملو از اسلام خواهی در زنذان استانبول ترکیه در9 مارچ 1897 چشم از جهان فروبست ودر استانبول دفن گردید.
تابوت سید جمال الدین افغانی در 10  اکتوبر 1946 م که مصادف است با 18 میزان 1327 خورشیدی به کابل انتقال داده شد و در باغ دانشگاه کابل دفن شد.
عده یی مرگ سید جمال الدین افغانی را بر اثر نوشانیدن زهر از سوی مزدوران سلطان عبدالحمید عنوان کردند، و عده ای دیگر هم مرض سرطان را دلیل مرگ وی خواندند.
حکومت ترکیه مانع نشر و پخش خبر مرگ سید جمال الدین افغانی این انسان  ورزیده  و بلند مرتبه گشت، زیرا بیم داشت که صدها هزار ارادتمند و هواخواه او، از این اندوه بزرگ؛ انقلابی بر پاکنند، زیرا آنان  عاملان مرگ این  نادره روزگار را هرگز نخواهند بخشید. بدین ترتیب پیکرسید مرحوم را در تاریکی شب چون انسان گمنام و بیوطنی با خاموشی تمام به دل خاک سپردند.(10)
اندیشه ها و افکار سید جال الدین بزرگ، همانطوریکه در زمان حیاتش موثر بود در عصر حاضرهم می تواند راهگشا مشکلات مردم شرق، بویژه مسلمانان باشد. مردم مشرق زمین بویژه مسلمانان وملت های که خواهان ترقی واقعی هستند درعصر حاضر نباید از اندیشه های سید بزگوارغافل بمانند.
بی تردید می توان گفت که  با تمسک به اندیشه های سید جمال الدین افغانی می توان به اکثر مشکلات و معضلات مشرق زمین بویژه مسلمانان نقطه پایان گذاشت.
سرچشمه ها
1- دکترمحمد حلیم تنویر؛ تاریخ و روزنامه نگاری در افغانستان، نشر انستیتوت تحقیقات و بازسازی افغانستان، 1378 ه.ش، ص 14.
2- دکتر شاه عبدالقیوم، سید جمال الدین افغان؛ شخصیت و افکار، مترجم عبدالرحیم احمد پروانی، چاپ دوم، کابل: انشتارات میوند، 1384، ص 19.
3- همان، ص110.
4- همان، ص 88.
5- مهرداد مهرین، اندیشه های مردان بزرگ، چاپ سوم، تهران: انتشارات شیخ الرئیس ابوعلی سینا، 1344، ص 138.
6- همانجا.
7- دکتر شاه عبدالقیوم، همان ماخذ، ص 62.
8- همان، ص 96.
9- حسن یوسفی اشکوری، هفت مقاله در معرفی زندگی، آثار و افکار سید جمال الدین اسد آبادی، تهران: انتشارات جانبخش، 1376 ه. ش، ص 286.
10- دکتر شاه عبدالقیوم، هان،ص 91.
Khatibi.ahmadardhad@gmail.com