عربستان؛ از افراط در سنت تا تفریط در مدرن‌شدن

در روز ۴ میزان، خبر رفع ممنوعیت رانندگی زنان در عربستان به سرعت یکی از مهمترین عناوین خبری جهان را به خود اختصاص داد. عده‌ای از فعالان حقوق زنان در غرب تمجیدهای خود را به سوی شاهزاده محمد بن سلمان ۳۲ ساله که گفته می‌شود مبتکر طرح بوده روانه کردند.

کمی بعد مجلس عربستان به زنان اجازه فتوا داد و به دنبال آن، یکی از شبکه‌های تلویزیون دولتی عربستان پس از ۳۰ سال آوازی از ام کلثوم، خواننده سرشناس زن مصری را پخش کرد.
همزمان در یک ماه گذشته دستگیری مخالفان در عربستان شدت گرفته است. این دستگیری‌ها در پی بالا گرفتن شایعات کناره‌گیری ملک سلمان به نفع پسرش آغاز شد. نکته جالب توجه اینجاست که گفته می‌شود بعضی روحانیان برجسته هم در میان دستگیرشدگان هستند.

برنامه بلندپروازانه محمد بن سلمان با عنوان "چشم انداز ٢٠٣٠" که بر اساس گزارش اندیشکده بروکینگز از طرح شرکت مشاوره امریکایی مک کینزی الهام گرفته شده، برنامه مدرنیزه کردن عربستان تا سال ۲۰۳۰ است. سال گذشته بن سلمان در مصاحبه‌ای با اکونومیست گفت:"مک کینزی در بسیاری از مطالعات همراه ماست".

جامعه تحلیلگران مسایل مربوط به عربستان که در قرن ۲۱ یکی از بسته ترین، قرون وسطایی ترین و استبدادی ترین رژيم های سیاسی را دارد، هنوز نتوانسته تحولات سریع روزهای اخیر را درک و هضم کند؛ زیرا دشوار است برای جهانی که همواره نام عربستان سعودی را از بدو تولد تا امروز با افراط گرایی و تروریزم و وهابیت و تصلب و تحکم سلفی شنیده و اخیرا نیز پرونده های قطوری مانند کودک کشی در یمن، حمایت از تروریزم از سوریه تا عراق و افغانستان و لیبی و لبنان و همدستی پشت پرده با رژيم کودک کش اسراییل نیز بر این افتخارات بزرگ و تاریخی حکام سعودی افزوده شده است.

از سوی دیگر، هنوز در عربستان سعودی، حتی یک سینما وجود ندارد. در چنین کشوری، به یکباره صدای یک خواننده زن عرب از تلویزیون دولتی، پخش می شود.
با این حال، عجیب نیست که اجازه رانندگی زنان در سال ۲۰۱۸ اجرایی شود. حتی مشخص نیست که زنان در سال ۲۰۱۸ می توانند بدون حضور «ولی» رانندگی کنند یا خیر؛ زیرا در فرمان صادره آمده است که این اجازه «طبق دستور شریعت» به اجرا درخواهد آمد!

با اینهمه انکار نمی توان کرد که تحولات بزرگ و مهمی در شبه جزیره عربستان در حال وقوع است.
بسیاری معتقدند که استارت اصلی این تحولات در پی سفر اخیر دونالد ترامپ و تیمی از خانواده او به عربستان سعودی، خورده است. در حاشیه آن سفر، تصاویری منعکس شد که نشان می داد دختر خوش خط و خال ترامپ را نگاه های حریص مردان عرب، همراهی می کنند. بحث های زیادی پیرامون حواشی آن دیدار درگرفت؛ اما به نظر می رسد عشوه گری های زنان خانواده ترامپ، سرانجام به قلعه مستحکم تصلب در اندیشه سلفی های حاکم بر عربستان، رخنه ایجاد کرده و افزون بر جذب نگاه ها، دیدگاه های آنها را نیز تغییر داده و زمینه ساز اصلاحات اخیر در آن کشور شده است.

با این حال، همانند تحکم و تصلب سلفی حاکم بر سعودی که برایند آن تولید نسلی از افراط گراهای غیر قابل مهار در سراسر خاور میانه و جهان اسلام و تغذیه همزمان چندین گروه تروریستی بین المللی در کشورهایی بود که از نظر ایالات متحده، هدف محسوب می شدند، طرح گذار عربستان از حصارهای بلند سنت به فراسوی مدرنیسم نیز یک پروژه وارداتی خارجی است که در عقب آن، اتاق های فکر امریکایی همانند مؤسسه مک کینزی قرار دارند.

اگر حکام مسلط بر ریاض، از پشتوانه امریکا در این طرح بلندپروازانه، عمیقا خطرناک و به شدت هنجارشکنانه برخوردار نمی بودند، بی تردید، هیچکس تصور نمی کرد که در عربستان روزی زنان بتوانند به استادیوم ورزشی بروند، از حق رانندگی برخوردار شوند و یا فتوا بدهند.

دستگیری های گسترده ای که همچنان جریان دارد نیز در راستای زمینه سازی برای تولد یک جامعه جدید در عربستان است. حالا دیگر این تنها فعالان شیعه عربستان نیستند که بی بهانه بازداشت می شوند؛ بلکه طیفی وسیع از روحانیون برجسته وهابی تا فعالان سیاسی و رسانه ای در میان دستگیر شدگان قرار دارند.
با اینهمه هنوز هیچکس به یقین نمی داند که آیا رژيم ریاض می تواند هزینه های به احتمال قوی سنگین مدرنیزاسیون را در برابر دیوار بلند سنت گرایان رادیکال و افراطیون وهابی بپردازد و پیروز و سربلند از این تنگنای نفسگیر، گذر کند یا نه.

آنچه در حال حاضر می توان گفت این است که درست مانند سنت گرایی سختگیرانه سلفی، پروژه امریکایی مدرنیزاسیون عربستان نیز بسیار افراطی و غالبا مبتنی بر قوه قهریه به پیش می رود و در چنین شرایطی نمی توان پیش بینی کرد که تقابل سنگربانان سنت با پیام آوران مدرنیته در نهایت چه سرنوشتی سیاسی و اجتماعی را برای عربستان سعودی تا ۲۰۳۰ رقم خواهد زد.

محمدرضا امینی-خبرگزاری جمهور