واکاوی سیر نزولی ارزش ارز خارجی در بازارهای مالی افغانستان

درآمد
در دو سال و اندی گذشته از حاکمیت گروه طالبان بر افغانستان،  بازارهای این کشور سیر پر تلاطمی را پشت سر گذاشت. بررسی روندهای مالی دهه گذشته افغانستان حکایت وارونه از شرایط فعلی داشته و دقت در آن نشان می‌دهد که آنچه حالا در بازارهای مالی در کشور در حال اتفاق افتادن است؛  عادی نبوده و در میان‌مدت و بلندمدت آسیب جدی بر اقتصاد افغانستان وارد خواهد کرد. هدف از تحلیل حاضر واکاوی عوامل افت نرخ ارز خارجی در بازارهای مالی کشور و ترسیم تصویری از پیامدهای آن در بلند مدت بر اقتصاد کشور می‌باشد. 
 
پرسش بحث حاضر این است که چه عواملی باعث افت ارز خارجی در مقابل پول افغانی شده است؟ فرض بر این است که ترکیبی از فاکتورهای تاثیرگذار داخلی و خارجی باعث افت ارز خارجی در بازارهای مالی افغانستان گردیده است. مقادیر معین کمک مالی ایالات متحده به طالبان،  افزایش ارسال پول از خارج به داخل کشور، تامین نیازهای شبه نظامیان طالبان از داخل،  تمایل برای سرمایه‌گذاری در افغانستان، حرکت به سمت تولید موادمخدر صنعتی و نیز آزادسازی بخشی از پول‌های مسدود شده‌ی افغانستان توسط ایالات متحده همه زمینه را برای کاهش ارزش ارز خارجی در مقابل پول افغانی فراهم آورده است که در ادامه به توضیح فاکتورهای ذیل خواهیم پرداخت.
 
فاکتورهای تاثیرگذار داخلی بر جریان مالی کشور
 
الف: مدیریت قاچاق ارز به خارج افغانستان:
از آنجا که طالبان در سال‌های درگیری با حکومت پیشین افغانستان خود بخشی از قاچاق ارز خارجی به بیرون از افغانستان را در دست داشته و از آن به عنوان منبع درآمد برای تامین مالی خویش استفاده می‌نمودند؛ با روی کار آمدن دوباره‌ی این گروه به قدرت سیاسی، مسیر قاچاق ارز خارجی به بیرون از کشور اگر نه به صورت کلی اما تا حد زیادی مسدود شده است. این موضوع باعث می‌شود تا ارز خارجی در بازارهای مالی و در داد و ستد روزمره میان بازارهای مالی در جریان بوده و بازار به نوعی به ثبات مالی دست پیدا نماید.
 
ب: انعقاد توافق‌نامه ها و پیمان‌های تجاری:
طالبان از همان روزهای نخست روی کار آمدن سعی بر آن داشتند تا منابع مالی خارجی را در راستای حفظ و تقویت ثبات سیاسی و اقتصادی خویش به افغانستان جذب نمایند. در این راستا این گروه توانست پیمان استخراج چندین معدن را با کشورهای مختلف از جمله چین و سایر کشورهای مهم منطقه به امضا برسانند. همچنین این گروه توانست در راستای ایجاد تسهیلات تجاری با کشورهای آسیای مرکزی، امارات متحده عربی، ترکیه، ایران و پاکستان نیز توافق‌نامه هایی را به امضا برساند. اعلام انجام چنین توافقات و جذب سرمایه‌های خارجی در معادن کشور از عوامل دیگری است که به تقویت پول افغانی در مقابل ارز خارجی کمک نموده است.
 
ج: تامین نیازهای شبه نظامیان طالبان تا حد امکان از منابع داخلی:  
استراتیژیست‌های طالبان می‌دانستند که یکی از نکات ضعف حاکمیت پیشین این بود که بخش بزرگی از منابع مالی برای تامین ارتش به خارج از کشور سرازیر  شده و این در نوع خود شرایط لوژیستکی در زمان جنگ برای اکمال نیروها را به خطر مواجه ساخته و از سوی دیگر بخش بزرگی از منابع مالی جهت کارآفرینی را به خارج از کشور منتقل نموده و در نتیجه بازارهای داخلی و شرکت‌ها و نیز نیروی کار فلج می‌گردید. طالبان با استفاده از همین منابع محدود سعی دارند در راستای تامین نیازهای شبه نظامیان و حتی تامین نیاز‌های روزمره حکومت خویش از منابع و بازارهای داخلی استفاده نمایند. این مساله باعث گردش پول در چرخه‌ی مالی داخلی کشور گردیده علاوه بر حمایت از شرکت‌ها و بنگاه‌های کوچک زمینه را برای افزایش اشتغال نیز فراهم می ‌سازد. و این خود از عواملی است که پیامد مستقیم بر بازارهای مالی کشور بر جا گذاشته است.
 
د: آزاد سازی مقادیری از پول‌های مسدود شده افغانستان:
ایالات متحده برای آنچه این کشور جلوگیری از فروپاشی احتمالی اقتصاد افغانستان اعلام نموده بخشی از دارایی‌های افغانستان را به صورت مشروط آزاد نموده که این خود پیامدهای مثبت بر اقتصاد و بازارهای مالی افغانستان بر جا گذاشته است.
 
ذ: حرکت به سمت مواد مخدر صنعتی:
گزارش اخیر نمایندگی های سازمان ملل حکایت از آن دارد که کشت و تولید قاجاق مواد مخدر در طی سال جاری در افغانستان کاهش پیدا کرده است. این در حالی است که این گزارش از افزایش چندین برابری تولید و قاچاق مواد مخدر صنعتی در افغانستان ابزار نگرانی نموده است. در همین حال کشورهای آسیای مرکزی، ایران، روسیه و حتی چین از آنچه که افزایش قاچاق مواد مخدر صنعتی خوانده می شود ابراز نگرانی نموده اند. در واقع گروه طالبان که بخش بزرگی از منابع مالی خویش را در گذشته از طریق کشت و قاچاق مواد مخدر تامین می‌نمود؛ حالا با در دست گرفتن حاکمیت در این کشور سعی در مهار درآمدهای مالی فراتر از چارچوب دولتی خویش داشته تا از نفوذ و تامین مالی گروه های رقیب جلوگیری نماید. در این راستا گزارش‌های تایید ناشده ای هم وجود دارد که طالبان این مواد مخدر صنعتی را با ارز خارجی مبادله نموده و بعد این ارز از طریق مختلف برای رفع نیازهای مالی طالبان وارد بازار می‌شود. این مساله خود یکی از مسایلی است که باعث شده تا نرخ ارز خارجی بدون تغییر محسوس در کاهش بهای مواد خوارکی و سایر نیازهای زندگی شهروندان و بر خلاف بازارهای مالی جهانی کاهش یابد.
 
ف: تمایل به سرمایه‌گذاری در افغانستان:  
تامین امنیت از سوی طالبان باعث شده تا عده‌ای از افغان‌های مقیم کشورهای غربی و منتقد جریان‌های پیشین جهادی در افغانستان بار دیگر به آینده این کشور امیدوار شده و با سرمایه‌گذاری های کوچک و متوسط سعی دارند از گروه طالبان حمایت نمایند. این هم از دیگر عواملی است که بر کاهش نرخ ارز خارجی در مقابل پول افغانی تاثیر بسزایی گذاشته است.
 
فاکتورهای تاثیرگذار خارجی بر جریان مالی کشور
 
الف: مقادیر معین از کمک‌های هفته‌وار ایالات متحده به طالبان:  
ایالات متحده در پوشش کمک برای مهار بحران بشری در افغانستان به صورت هفته‌وار ۴۰ میلیون دالر را در اختیار گروه طالبان می‌گذارد که این پول در حساب یک بانک شخصی در کابل جمع شده و بعد به بانک مرکزی افغانستان تحت حاکمیت طالبان منتقل می‌گردد. طالبان حتی اگر دسترسی مستقیم بر این پول‌ها نداشته باشند با استفاده از ابزار زور و ارعاب آنرا در جهت تامین منافع خویش استفاده می‌نمایند. کمک‌های مالی هفته‌وار ایالات متحده به افغانستان از فاکتورهای کلیدی کاهش نرخ ارز خارجی در مقابل پول افغانی می‌باشد. زیرا بانک مرکزی به صورت هفته‌وار نزدیک به ۳۰ میلیون دالر را در بازار لیلام نموده تا از این طریق بتواند بهای ارز خارجی در بازارهای داخلی را کنترول نموده و نیز پول‌های افغانی را جهت استفاده دوباره از بازار جمع‌واری نماید. این مساله باعث می‌شود تا بهای ارز خارجی در مقابل تزریق هفته‌وار آن در بازار کاهش یابد.
 
ب:چاپ پول برای طالبان:
بانک مرکزی افغانستان تحت حاکمیت طالبان مقادیر زیادی بانک‌نوت های تازه چاپ شده به امضای مقامات این گروه را در اختیار دارد که بدون اطلاع قبلی و در جهت رفع نیاز برای پول افغانی در بازار عرضه نموده است. این موضوع که قبلاً برخی کارشناسان از آن ابراز نگرانی داشتند که در صورت چاپ نشدن بانک‌نوت‌های جدید و با فرسایش بانک‌نوت های موجود بازار با کمبود شدید پول افغانی دچار می‌شود را از میان برداشت. زیرا طالبان با چاپ بیش از حد بانک‌نوت افغانی و پخش آن در بازار عملآ تورم را رقم زده اند. هر چند بهای ارز خارجی در بازارهای مالی کشور کاهش یافته اما در قیمت کالاهای اساسی هیچ‌گونه تغییر رونما نشده و این در آینده می‌تواند به یکی از چالش‌های اصلی برای طالبان مبدل گردد.
 
ج: افزایش ارسال پول از خارج به داخل افغانستان:
در اقتصاد در هم تنیده‌ی فعلی جهانی و افزایش مهاجرت‌‌ها بنا بر دلایل مختلف موجود از کشورهای موسوم به جهان جنوب؛  یکی از منابع تامین مالی بازارهای این کشورها ارسال پول از خارج به داخل جهت رفع نیازهای خانوارها می‌باشد. افغانستان با تجربه نیم قرن جنگ یکی از کشورهایی است که بیشترین مهاجر را در جهان دارد. و این روند با روی کار آمدن مجدد طالبان افزایش چشم‌گیری نیز داشته است. اتباع افغانستانی مقیم خارج از کشور برای رفع نیازهای زندگی خانوارهای خویش به صورت ماهانه مبالغی را به افغانستان می‌فرستند که این روند با افزایش بیکاری، فقر و محدودیت‌های اعمال شده از سوی طالبان رو به افزایش بوده است. در اواخر سال ۲۰۲۰ به گزارش مرکز مطالعات توسعه افغانستان که در قالب گزارش "زنان و توسعه پایدار"  ارائه گردیده مطابق آمار بانک مرکزی افغانستان سالانه نزدیک به ۱،۵ میلیارد دالر در سال به افغانستان ارسال می‌شد که حالا و با روی کار آمدن مجدد طالبان قطعآ آمار ارسال پول از خارج به داخل افغانستان افزایش چشم‌گیری داشته است. این نیز از دیگر عواملی است که بر بازارهای مالی کشور تاثیر گذاشته و باعث کاهش نرخ ارز خارجی در مقابل پول افغانی شده است.  زیرا اداره طالبان توانایی چاپ بانک‌نوت‌های جدید را به راحتی نداشته پس با کم‌بود شدید بانک‌نوت افغانی نیز مواجه می‌باشد. هرچند طالبان بانک‌نوت های جدید خویش را وارد بازار نموده اما با توجه به افزایش تقاضا برای پول افغانی جهت مبادلات روزمره این گروه با چالش کمبود بانک‌نوت افغانی مواجه بوده و در صورت چاپ بیش از حد آن و نیز مسدود شدن یکی از مسیرهای اصلی تامین مالی این گروه شاهد تورم شدید در بازار خواهیم بود.
 
نتیجه‌گیری
جا دارد در این‌جا تصویری از آینده اقتصادی افغانستان را ترسیم نمایم. آنچه تا حال بیان شد نشان از توازن میان فرصت‌ها و چالش‌های موجود فرا راه گروه طالبان در حکومت‌داری می‌باشد. اما این را نباید فراموش نمود که در شرایط کنونی حاکم بر جهان که دوره گذار از نظم موجود جهانی هر روز شتاب بیشتر می‌گیرد؛ حفظ وضع موجود برای طالبان در آینده آن‌قدر هم ساده نخواهد بود.  رقابت‌های ژئوپلیتیکی موجود در شرق اروپا، غرب آسیا،  شرق آسیا و آفریقا این احتمال را بیشتر از هر زمان دیگر تقویت می‌نماید که افغانستان بار دیگر صحنه‌ی رقابت‌های ژئوپلیتیکی میان ابرقدرت‌های جهانی خواهد شد.
افزایش بهای پول افغانی در مقابل ارز خارجی در حال حاضر هم غیر طبیعی و نشان از عدم تعادل و عدم اتصال بازار مالی این کشور با بازارهای مالی جهانی داشته و این روند در آینده و در صورت افزایش رقابت‌های ژئوپلیتیکی بر سر افغانستان می‌تواند چالش بزرگی به اقتصاد توسعه نیافته افغانستان و نیز شرایط بشری در این کشور پدید آورد. تلاش کشورهای منطقه برای حل معضل افغانستان و دور نگهداشتن این کشور از ایالات متحده و قدرت های غربی در راستای مهار نفوذ غرب در این کشور بوده اما از سوی ایالات متحده برای تامین مالی و نیاز بقای سیاسی طالبان در آینده حائز اهمیت فراوان است. پس کش و قوس های موجود و گام های بعدی هر یک از ابرقدرت‌های درگیر در عرصه‌ی بین المللی می‌تواند پیامدهای زیان‌بار بر اقتصاد و بازارهای مالی این کشور وارد آورد. در یک چنین فضایی تصویر آینده اقتصادی افغانستان هر چند زیاد روشن نبوده اما بستگی به عملکرد و تصامیم آینده رهبران طالبان خواهد داشت.
 
حسیب‌الله شاهین- ارسالی به خبرگزاری جمهور