جمهوري تركيه از منظري متفاوت

در طول تاریخ جمهوريت تركيه، شيوه اعمال كودتاي نظامي، اقدامی متداول، در راستاي بازگرداندن وضعیتی لائيك تر و نزدیکتر به آرای کمالیست ها و یا خاتمه دادن به یک دوره رهبریت سیاسی غیرقابل کنترل بوده است. لذا وقوع کودتای نافرجام ۱۵ ژولاي ۲۰۱۶.م در ترکیه، پدیدهای جدید، رویدادی شگفت انگيز نبود.
مسلماً ناكامي حكومت حزب عدالت و توسعه در حفظ سیاست خارجی چند بعدی، بلندپروازانه، متغير و اقتدارگرايي سياسي داخلي، رسوايي اقتصادی، بحران پناهندگان، آغاز مبارزه نظامي با حزب كارگران كردستان (پ.ك.ك)، پاكسازي كماليست ها و گولنيست ها، و.... سبب ایجاد نگرانیهایی شد که یکبار دیگر به اعتراض و كودتا منجرگرديد.
در حاليكه اقدامات عوامل بین المللی، منطقه ای، حاکی از تغییر جهت سیاست های منطقه ای است، تعریف مجدد ترکیه براساس یک چشم انداز روشن داخلی و خارجی، نوع سياستهاي اجرايي رهبری حكومت حزب عدالت و توسعه تا حد زیادی تعیین کنندۀ ماهیت ساختار سیاسی آتي ترکیه خواهدكرد. در اين راستا، برخي صاحبنظران مسائل تركيه ساختار مذكور را بدین شكل ترسيم ميكنند.

۱- صلح یا جنگ با کردها
۲- اتخاذ سياست گفتمان و تعامل اجتماعي
۳- تداوم درگیری با احزاب سیاسی رقيب در مورد قانون اساسی جديد
۴- سیاست خارجي همراه با تجدیدنظر و كاهش مداخله در امور منطقه.
۵- عضویت یا عدم عضویت در اتحادیه اروپا
۶- دوري نسبي از غرب و نزديكي نسبي به ائتلاف روسيه- ايران

حزب كارگران كردستان
« پ.ك.ك» عنوان اختصاري گروهي از مبارزان مسلح كرد تركيه كه حدود چهال سال دولت هاي متفاوت تركيه را درگير كرده و طرفين هزاران كشته داده اند. پس از آغاز مذاكرات و روند صلح با پ.ك.ك از سوي حكومت حزب عدالت و توسعه، دوره اي آرام و بدون خونريزي سپري گرديد تا اين كه حكومت در اثناي انتخابات پارلماني، بنابر محاسباتي، بطور يكجانبه مذاكرات و روند صلح را ملغي و حملات نظامي را آغار نمود، طرفين بويژه در مناطق شرقي تركيه، وارد جنگي خونين و مصيبت بار گرديدند.
جنگ مذكور پس از وقوع كودتاي نافرجام اخير نيز تداوم يافت. البته دولت ترکیه به شکل چشمگیری عملیاتهایش را کاهش داده است اما پ.ک.ک همچنان حملاتش را ادامه میدهد و حتي يكي از رهبران آن اعلام کرد که این گروه "دامنه ی جنگ را گسترش داده و به شهرها می کشاند." . در حال حاضر هردو طرف برای ادامه جنگ دلایل راهبردي عمیقی دارند. پ ک ک، احساس میکند که در اين برهه زماني فرصتهايي استثنایی برایش پیش آمده است، از جمله:
۱- تضعيف و پاکسازی در ارتش و نهادهاي امنيتي تركيه
۲- پیشروی سریع اكراد سوری در شمال سوريه
۳- حمايت هاي جهاني از مبارزات اكراد در كسب استقلال
غرب به رهبري آمريكا- صهيونيزم جهانخوار به رهبري رژيم اشغاگر قدس - روسيه، تحت عنوان مبارزه با داعش، از نيروهاي جدايي طلب كرد در منطقه حمايت مي كنند.
البته اردوغان آگاه است كه بسیاری از مقامات ارتش که طی تلاش برای کودتا به او وفادار ماندند، به شدت از تلاشهای قبلي دولت او برای مذاکره با پ ک ک دلخور بودند. لذا اينك زمان آن نیست که اردوعان با کوتاه آمدن از جنگی که ارتش خواهان آن بود، بین خود و این گروه از حامیانش فاصله بیاندازد.
اينك آمیزه ای دولتی در ترکیه که به شکل فزاینده ای خشمگین و ضد آمریکایی است و بر بقای خود متمرکز است، با پ ک ک، که به طور بالقوه اعتماد به نفس بیشتری دارد، می تواند جنگ را از این هم شدیدتر کند. در اين صورت حفظ همزمان تركيه و اكراد در جنگ با داعش، برای واشنگتن، دشوار خواهد گرديد. کودتای نافرجام مذكور در تركيه، ممکن است موازنه جنگ را تغییر دهد اما سبب نمیشود که حكومت حزب عدالت و توسعه و نيز پ.ك.ك، در استراتژی بنیادین خود تجدیدنظر کنند.
از اين روي حكومت حزب عدالت و توسعه ترجيح مي دهد حتي با رژيم بشار اسد همسايه گردد تا با يك حكومت خودمختار كرد، لذا جهت ممانعت از سلطه اكراد شمال سوريه به غرب فرات و اتصال كانتون هاي اكراد، عليرغم نقض قوانين بين المللي و هشدارهاي جهاني، خطر ورود به خاك سوريه را گزيده است. این نیز خطر جنگ را تشدید خواهد كرد و به شکل قابل توجهی جنگ طولانی مدت علیه داعش را پیچیده تر خواهدكرد.

ارتش
ارتش ترکیه از زمان شکل گیری جمهوریت، همیشه با سیاستمداران غیرنظامی فاصله داشته است. اما این بار در تركيه حكومت حزب عدالت و توسعه، مسلمانان محافظه کار، به قدرت رسیدند که این فاصله را چند برابرکرد. اگرچه حكومت حزب عدالت و توسعه تا حدی در ایجاد موازنه در برابر دستگاههای ارتش موفق گرديد، اما این بدین معنی نیست که خواهان از بين بردن ارتش باشند، بلكه بيشتر در پي كنترل بر ارتش بوده اند. از آنجایی که ارتش در ترکیه جزئی کلیدی از ساختار داخلی این کشور است، این مسئله همچنان حائز اهمیت است. تلاشها برای کنترل مداخله نظامی در عرصه سیاسی، براي رسیدن به موفقیت کامل با دشواری های بسیاری روبه رو است. فشار ارتش بر سیاست تا حد زیادی محدود شده است. اما با این حال نیروهای مسلح هنوز هم به طور کاملا تحت نظارت غیرنظامیان نیستند. این در واقع یکی از عوامل اصلی است که راه را برای کودتای نافرجام اخير هموار کرد. كودتاها در تركيه نشان از ریشه های عمیق دستگاههای ارتش در ترکیه دارد: بیش از نیمی از رئیس جمهورهای ترکیه سابقۀ حضور در ارتش را داشته اند. اينك حكومت حزب عدالت و توسعه ترکیه در حال ورود به فاز دوم روند اصلاحات است. هدف غائي تغییر معادله مدنی- نظامی به نفع غیرنظامیان است، در واقع ايامي طلايي و فرصتي کلیدی در انتظار ترکیه است. اگر اصلاحات به طور جامع انجام شود این دوره میتواند جهشی در روابط مدنی- نظامی این کشور ایجاد کند.

كردستان تركيه و مهندسي اجتماعي
طي دوران حكومت حزب عدالت و توسعه، برای اولین بار، اردوغان طي سخنرانی در دياربكر، ۲۰۱۳ م، استفاده تاریخی از کلمه "کردستان" را مطرح ساخت. اما اينك به دليل آغاز مبارزه نظامي با پ.ك.ك در موقعیتی بحرانی قرار گرفته است. در شرایطی که کردهای سوریه در حال مبارزه با داعش، می کوشند برنامه ایجاد یک سیستم جدید فدرال در شمال را نهایی کنند.
جنبش کردها در ترکیه به ویژه پ.ک.ک. به همراه تمام نمایندگیهای سیاسی کرد در ترکیه میتواند این وضعیت را فرصتی برای تسهیل اتحاد کردها، توسعه روابط با دیگر بازیگران سیاسی و آغاز مجدد روند صلح به عنوان راه حلی واقعی برای مقابله موثر با اختلال داخلی در نظر بگیرد.
پس از آغاز جنگ داخلی در سوريه، اينك گروههای کوچک یا بزرگ آوارگان سوري در اغلب استانهاي ترکیه مشاهده مي گردند. بیش از یک سوم از ۲۷۵۰۰۰۰ آواره سوری در ترکیه در جنوب شرق به سر می برند که در میان عوامل آن باید عمدتاً به خویشاوندی و تعلقات فرهنگی این آوارگان به مردم مرزنشین جنوب شرق اشاره کرد.
« آیهان کایا » استاد روابط بین الملل دانشگاه، ادعا نمود كه تلاشی برای "مهندسی اجتماعی" به منظور تعدیل جمعیت کرد جنوب شرق و مهار ناسیونالیسم کردی در جریان است. اگرچه «مراد اردوغان» رئیس مرکز پژوهشهای مهاجرت و سیاست در دانشگاه حاجت تپه آنکارا، ادعای مهندسی اجتماعی را قبول ندارد و هجوم غيرقابل محاسبه مهاجران، عدم برنامه ریزی دولت را دلايل معضل مذكور معرفي كرد.
جمعیت بومي ۹ استان جنوب شرق تركيه، بيش از ۸۹۰۰۰۰۰ تن است. مسلما جذب جمعیتی از آوارگان به ميزان یک هشتم جمعیت منطقه، کار آسانی نیست. در اين مناطق، تنشهای اجتماعی و جرم وجنایت رو به افزایش است. مشکلات اقتصادی آوارگان، فقری که از دیرباز مردم بومی را به تنگ آورده است، ترکیبی خطرناک را شکل می دهد که میتواند به راحتی با جرقه ای شعله ور شود.
همچنين در منطقه مذكور که اکثریت جمعیت آن را کردها تشکیل میدهند، تبدیل به منطقه ای با جمعیت قابل توجهی از اعراب خواهد شد. البته گروههای عرب بومی از قبل هم در برخی از استانهای جنوب شرق به ویژه شانلیا و رفاوماردین سکونت دارند. چنین تغییری در بافت جمعیتی، احتمالاً پیامدهای سیاسی خاص خود را خواهد داشت. ضمن آنكه امكان دارد تنش ها میان بومیان کرد و سوری هاي معارض دولت بشار اسد که از حمایت حزب حاکم عدالت و توسعه برخوردار هستند، نيز افزايش يابد.

*احمد مرجاني نژاد– مترجم و پژوهشگر
خبرگزاری جمهور