در ترکیه ارتش داراي قدمت و احترام بیشتري از نظام جمهوريت دارد. قانون اساسی جمهوري ترکیه نيز حاوي ويژگيهايي است که به ارتش اجازه مي دهدکه هر وقت احساس خطر نمايد، تحت عنوان «حفظ منافع ملی و امنیت کشور» وارد عمل شود. اما وقتی نسل جدید اسلامگرایان تحت عنوان حزب عدالت و توسعه به قدرت رسید، اوضاع تغيير يافت، چون دولت اردوعان با زیرکی موقعیت اسلامگراها را در بخشهای امنيتي، سیاسی، اقتصادی و رسانهای تقویت کرد. هرچند طرح مخفیانه مخالفين تحت عنوان «رویارویی با ارتجاع» و متعاقب آن پرونده «ارگنكون» نيز چند سال پیش افشاء و منجر به دستگیری و محاکمه برخی از نظامیان ناراضی شد.
عليرغم تدبيرهاي امنيتي دولت اردوعان، نارضایتیهای ارتش كمالیست و احزاب لائيك از حكومت حزب عدالت وتوسعه، بويژه در خصوص انحصارطلبي هاي دولت اردوعان، مداخله تركيه در ماجرای سوریه، همكاري با گروههاي تروريستي، آغاز درگيري با پ.ك.ك و تبعات خشونتبار این دخالتها كه منجر به حملات تروریستی در این کشور و تیرگی رابطه با برخي از كشورها از جمله روسيه شد، زمينه هايي را فراهم ساخت تا برخي از نظاميان مخالف با احساس و ظيفه ملي به كودتاي مذكور مبادرت نمايند.
آخرين كودتاي نظامي تركيه، يك سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران در ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰.م به رهبري ژنرال كنعان اورن بوقوع پيوست. ( بدون محاسبه كودتاي پست مدرن ۱۹۹۷.م عليه دولت قانوني مرحوم پروفسور نجم الدين اربكان). اين بار، شب جمعه ۱۵ جولاي ۲۰۱۶ مصادف با ۲۵/۰۴/۱۳۹۵، بعد از ۳۶ سال، كودتايي نافرجام به رهبري جنرال «محرم كوسه» بوقوع پيوست. گروهي از نظاميان تركيه، متشكل از مخالفان حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، طرفداران كمالیسم وگولنيستها، تحت عنوان « شوراي صلح در كشور» كودتايي ترتيب دادند.
طبق آخرين اخبار، كودتاي مذكور با شكست مواجه شده است و جنرال «محرم کوسه» مشاور رییس ستاد ارتش ترکیه، طراح کودتاي مذكور، كشته شده است و برخي از نظاميان دخيل در كودتا به يونان گريخته و تقاضاي پناهندگي كرده اند. شمار بازداشت شدگان در پی کودتای نافرجام با احتساب ۵ جنرال و ۲۹ سرهنگ به ۲۸۳۹ نفر رسیده است. تعداد ۱۶۱ تن نيز در درگيريهاي مذكور كشته و بيش از ۱۰۰۰ تن نيز زخمي گرديده اند. خبرگزاری رسمی ترکیه اعلام کرد که رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور که به گروگان گرفته شده بود در عملیاتی در یک پایگاه هوایی آزاد شد و به محلی امن انتقال یافت. رئيس جمهور، نخست وزير، رئيس پارلمان و رئيس سازمان امنيت تركيه «ميت» نيز در تركيه و در كمال سلامت بسر مي برند. همچنين در يك اقدام بي سابقه، ارتش ترکیه، بامداد روز شنبه دستوراتی مبنی برعقبنشینی فوری نیروهای ترکیهای مستقر در عراق، صادر کرد.
اري در اتفاقی که شاید کمتر كارشناسي در ج.ا.ايران و تحلیلگری در سطح منطقه و بين الملل، انتظار آن را داشت یا پیشبینی آنرا میکرد، ارتش ترکیه علیه دولت قانوني اردوعان اعلام کودتا كرد.( پي نوشت ۱ )
در این میان از «محمد فتح الله گولن» مردی که زمانی به عنوان پدر معنوی حزب عدالت و توسعه شناخته میشد، به عنوان پشت پرده این کودتا نام برده میشود. ( پي نوشت ۲ )
وزیر دادگستری ترکیه نیز در اظهار نظری مشابه، طرفداران فتح الله گولن را مسئول این کودتا دانست. این درحالی است که رسانههای آل سعود به نقل از فتحالله گولن نوشتند: او کودتا را محکوم کرده و خواستار بازگشت آرامش به تركيه شده است!
اگرچه حكومت حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوعان، نخست با حمایت طرفداران گولن بر سر کار آمد، اما به مرور روابط میان این دو تیره شد. طی یک سال اخیر، اردوعان همه نهادهای وابسته به گولن را سرکوب کرده و از تلاش آنها تحت عنوان «دولت موازي» برای انجام کودتا در ترکیه سخن گفته بود.
البته برخی تحليلگران و خبرنگاران مخالف دولت اردوعان، آنچه تحت عنوان کودتا رقم خورده را یک نمایش سياسي خواندند که با هدف افزایش محبوبیت و ایجاد توجیه کافی برای برخورد سخت با مخالفان دولت کنونی ترکیه انجام گرفته است. شکست سریع و ساده این کودتای نظامی و مقاومت اندک کودتاچیان برشدت این تحلیلها افزوده است. در اين خصوص، کریستین امانپور مجری و تحلیلگر « سی.ان. ان» کودتاي مذكور در تركيه را باکودتای السيسي علیه محمدمرسی در مصر مقایسه نمود و نزاع سکولار و مذهبی را برجسته کرد.
بررسي : اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه پس از پيروزي بي سابقه در انتخابات، تا مدتها بر وسوسههای سلفی غلبه كردند و مدل نسبتا موفقی از رابطه دموكراسي - دین - مردمسالاري – توسعه را نمايش دادند، اما وسوسه ها و توهم «نئوعثماني» هم توانست جماعت عدالت و توسعه را درگير نمايد كه نتیجه اش ورود ترکیه به بحران سوریه و همداستانی با سلفیهای تکفیری و قمار خطرناک بر سر امنیت و اقتصاد تركيه بود. و هم به مثابه بدلي ناکارآمد، از سويي موجبات تنش با همسايگان شد و نيز مانع پیوستن تركيه مسلمان به باشگاه مسيحيان «اتحادیه اروپا» گرديد.
تضعيف و يا ساقط شدن احتمالی حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، در واقع تیر خلاصی است، هم بر اسلامگرایی اخوانی، بويژه مدل تركي آن، و هم ضربه اي به توسعه تركيه و مدل- الگو شدن آن در منطقه است.
نافرجامي كودتاي مذكور، هرچند تا حدودي محبوبيت و موقعیت اردوعان و يارانش را تثبیت و ارتقاء خواهد بخشيد، اما شهروندان تركيه تا مدت نامشخصي مجبور به تحمل فضای امنيتي، سياسي خواهند گرديد كه مسلماً چالش هايي در باب روابط بين المللي، دموكراسي، حقوق بشر و مسائل اقتصادي و توسعه اي اين كشور بوجود خواهد آورد.
انتظار مي رورد پس از اتفاق مذكور و در راستاي سياست هاي نوين رئيس جمهور اردوعان، نخست وزير دكتر – مهندس بن علي ييلديريم، بتواند نقش مجري قابلي براي ترميم و بهبود روابط خارجي و مناسبات جمهوري تركيه در سطح همسايگان، كشورهاي منطقه و بين الملل را ايفا نمايد. ضمن آنكه رفع و يا كاهش معضل درگيري نظامي در مناطق كردنشين، آن هم از طريق مذاكره مستقيم و آغاز گفتگوهاي روند صلح با «پ. ك. ك» در كوتاه مدت بعيد بنظر مي رسد، اما در راستاي لزوم تقويت وحدت ملي و حفظ تماميت ارضي تركيه، دولت اردوعان، طي مصالحه و مذاكره با همسايگان، بويژه عراق – ج.ا.ايران – سوريه، بزودي به اتخاذ روش ها و تصميمات مهمي مبادرت خواهد ورزيد.
پي نوشت ها : ا- نويسنده ، طي نوشتارهايي بشرح ذيل، احتمال كودتا عليه اردوعان را مطرح و متذكر گرديده بود.
+حكومت حزب عدالت و توسعه در مسيرهاي وصل و فصل، منتشره پايگاه خبري ، تحليلي الوقت
مورخ ۰۶/۰۲/۱۳۹۵
منتشره پايگاه خبري ، تحليلي بنياد مطالعات قفقاز
و خبرگزاري جهان اسلام مورخ ۰۷/۰۲/۱۳۹۵
+ فرجام داود اوعلو – منتشره پايگاه خبري ، تحليلي ايران ، بالكان مورخ ۲۱/۰۲/۱۳۹۵
+ فرجام داود اوعلو و دكترين تنش صفر با همسايگان - هفته نامه مثلث – منتشره مورخ ۲۵/۰۲/۱۳۹۵
۲- « محمد فتح الله گولن» واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاق و الهیات، تبعه ج.ترکیه است كه پس از آخرين كودتاي نظامي در تركيه، در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی میکند. گولن در عمر خود مشغول تدریس نسخهای پیشرفته از اسلام تحت عنوان « اسلام آناتولیایی» است که مبتنی بر آموزههای عالم اسلامی، «سعید نورسی» است. در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است، هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است، او معتقد به گفتوگو بین ادیان الهی و پیروان کتابهای آسمانی است و خود او برای چنین گفتمانهایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بارها پیشقدم شده است. جنبش گولن شامل مدارس، دانشگاهها، مؤسسههای حرفهای و کاری و حتی ایستگاههای رادیویی و تلویزیونی است. در نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. درسال ۲۰۰۹ مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره میکنند که بیش از ۲ میلیون دانش آموز را تربیت کرده که بسیاری از آنها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. تعداد مدارس گولن در ترکیه ۳۰۰ و در کل دنیا بیش از ۱۰۰۰ كالج تخمین زده میشود. مراكز آموزشي مذكور به صورت سازمان يافته با مؤسس مجموعه در ارتباط هستند. یکی از مشخصههای فارغ التحصیلان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی است. به نظر میرسد، فتح الله گولن که زمانی تلاش کرد تا حزب عدالت و توسعه به قدرت برسد در ادامه از راه در پیش گرفته شده توسط دولت اردوعان در اصلاحات سیاسی و اجتماعی که منجر به پررنگتر شدن اسلام در زندگی اجتماعی این کشور شده چندان رضایت نداشته و قصد به چالش کشیدن دولت برای عقب نشینی از مواضع اش را داشته است. موضوعی که با نفوذ عمیق طرفداران گولن در سیستم قضایی و پلیس این کشور، چالشی بزرگ را برای اردوعان و سیاستهای وی به همراه داشته و خواهد داشت. البته نباید فراموش کرد که گولن در راستای سیاستی کلانتر از سطح ترکیه حرکت میکند که عبارت است از مقابله با اسلام سیاسی شیعی که از جمهوری اسلامی ایران مطرح گرديده است و در مقابل اسلام تندرو سلفی است که از سوی عربستان سعودی در منطقه دنبال میشود. فتح الله گولن و جنبش گولنيزم كه ازسوی مؤسسه آمریکایی «رند»، به عنوان اسلام معتدل معرفي مي شوند، برای غرب امتیازات دیگری نیز دارد: بر اساس گزارش همین مؤسسه وی" مخالف اجرای قوانين اسلامي" است و از منتقدان حكومت ج.ا.ايران و همسو با دولت آمریکا است.
*احمد مرجاني نژاد – پژوهشگر مسائل تركيه ارسالی به
خبرگزاری جمهور