مردم ما معمولاً مردمانی مُردهپرستاند و گذشتۀ خود را خیلی دوست میدارند و به آن افتخار میکنند و نقد آن را به هیچ صورتی برنمیتابند. به علت اینکه فرهنگ پدرسالار با قوت تمام در فضای فکری و فرهنگی جامعههای ما حکمروایی میکند، اغلب مردم به این گماناند که دیدگاهها و آرای پدران و گذشتگان ما همیشه بر حق و صواب است و به همین دلیل، اگر کسی به خود جرأت دهد که دست به نقد و رد این دیدگاهها بیازد ممکناست متحمل پرداخت هزینههای سنگینی شود و در مواجهه با کسانی قرار بگیرد که ترجیح میدهند گوسفندمنشانه رفتار کنند و پا جای پای پیشینیان بگذارند (به قول مثنوی: چون ز تلی برجهد یک گوسفند/ گله گله گوسفندان میجهند). سنتها و فرهنگِ به ارث مانده از نیاکان در بسیاری از موارد تا جایی خود را بر ما تحمیل کرده که بخشی از دین شده و حتا در موردهایی دین را به رنگ خود در آورده و بدینگونه، دین به سود سنتها و عرف و عادتها میدان را رها کرده است. انسانهای معمولی، معمولاً ترجیح میدهند همرنگ جماعت باشند و با آنکه قوۀ قهریهای وجود ندارد که آنها را ناگزیر از پیروی از سنتهای ریشهدار در جامعه بسازد اما آنها از اینکه در معرض داوری بیرحمانۀ جامعه قرار بگیرند میترسند.
در کتابهای مربوط به اصول فقه اسلامی، در جایی که سخن از «اجتهاد و تقلید» به میان آمده، معمولاً بحث شیرین و جالبی هم دربارۀ این موضوع شده که آیا تقلید از مجتهدِ مُرده رواست یا اینکه باید کسی که اجتهاد میورزد و به نام دین فتوا میدهد زنده باشد تا بتوان از او پیروی کرد و فتواهایش را در عرصۀ دینورزی ملاک و مبنای عمل قرار داد؟ در پاسخ به این پرسش، دانشمندان اصول فقه، دو پاسخ متفاوت ارائه کرده اند. گروهی از آنها اشکالی در تقلید از مجتهدِ مُرده ندیده اند و برای توجیه سخن خود به مستمسکهایی گاه سست و ضعیف چنگ زده اند. از جمله به روایتی چنگ زده اند که در آن به نقل از حضرت رسول اکرم آمده است:«به کسانی که پس از من میآیند اقتدا کنید که آنها عبارتاند از ابوبکر و عمر.» البته قرائن فراوانی دال بر ایناست که این روایت، همانند روایتهای پرشمار دیگری که در کتابهای حدیث آمده ساختگی و مجعول است. نیز از امام شافعی نقل کرده اند که گفته است:«مذهبها با مرگ بنیانگذاران آنها از میان نمیروند بلکه پایا میشوند.» استدلال دیگر این طیف از علمای اصول فقه ایناست که اگر ما تقلید از مُردگان را ممنوع قرار دهیم، کار بر مردم دشوار میشود خاصه آنکه وجود «مجتهد مطلق» (مجتهدی که در همۀ جنبههای فقهی، صاحبنظر باشد)، در زمانۀ ما کار دشوار و تقریباً محالی است.» البته اینها در پاسخ به این پرسش چیزی نمیگویند که چرا گذشتگانِ ما قادر بوده اند به اینکه به مرتبت «مجتهد مطلق» برسند، ولی مردمان عصر ما و نیز اعصار آینده توانایی رسیدن به مرحلۀ مجتهد مطلق شدن را ندارند.
آن دسته از علمای اصول فقه که بر ناروا بودن تقلید از مُرده پای میفشارند دلایل متعددی را در توجیه این موضعگیری خود ارائه کرده اند. مهمترین دلیل آنها ایناست که هرگاه مجتهدی که اکنون به دیار باقی شتافته است زنده میبود بر وی لازم بود که در حادثهای که به تازگی اتفاق میافتد، اجتهاد تازهای انجام دهد. علمای اصول فقه، گفتهاند که مجتهدِ مفتی باید در مورد هر حادثۀ تازهرخ داده از نو اجتهاد کند و فتوای دینی خود را صادر نماید. با این حساب، چهگونه ممکناست که ما فتوایی را که در مورد حادثهای کهن صادر شده به حادثهای که جدیداً روی داده تسری دهیم و حکم هر دو را یکی بدانیم؟ این را همه میدانیم که هر رویداد را باید با توجه به کانتکست زمانی و مکانی آن مورد بحث و واکاوی قرار دهیم و بدون شک از حوادث جدید، مُردگان آگاهی ندارند تا بیایند و نظرشان را در مورد آنها ابراز کنند. همین امام شافعی که طرفداران رأی نخست، به درست یا نادرست، از او نقل قولی کرده اند، معروف است که دو مذهب داشته است، یکی مذهب قدیم و دیگری مذهب جدید. امام شافعی اگر بیشتر زنده میماند چه بسا بسیاری از دیدگاههای گذشتهاش را اصلاح میکرد و مذهب سومی برمیگزید.
روشناست که استدلالهای گروه دوم، شایستۀ توجیه و منطقیتر مینُماید. به جای اینکه زندگان بر مُردگان اقتدا کنند و بار مسؤولیت را از دوش خود بردارند و به دوش مرُدگان بیندازند، بهتر است که با واقعیتهای تازه به تازۀ زندگی دست و پنجه نرم کنند و خردهای خود را به کار بیندازند و راجع به هر حادثهای که روی میدهد به صورت جداگانه اِعمال نظر کنند و مصالح و مفاسد آن را همسنجی نمایند.
مسلماً اگر مسلمانان، نه تنها در عرصۀ فقه و فقاهت بلکه در همۀ عرصهها چنین کاری را بکنند خردها از زنجیرهای اسارت رهایی خواهند یافت و اصحاب اندیشه و خرد، خواهند توانست گره مشکلات تازه از راه رسیدۀ زندگیشان را با دستان خودشان بگشایند به جای اینکه افکاری را از کتابهای مردمان عصر کهن وام بگیرند و بخواهند با آنها به جنگ مشکلات جهان مدرن بروند.
بیگمان، سخنان عالمان گذشتۀ پیشین را (فعلاً برای اینکه قصه طولانی نشود تنها از علمای دین سخن میزنیم) مو به مو، بر واقعیتهای زندگی معاصر تحمیل کردن نتیجهای جز این ندارد که آدمهایی که در عصر حاضر میزیند خود را متعلق به جهان کهن بدانند و منطقشان منطق مردمان گذشته باشد.
ریشۀ مشکل ایناست که تاریخ مسلمانان در موارد فراوانی با شریعت اسلامی درهم آمیخته است و فرهنگ و سنتهای مسلمانان در طول اعصار و قرون، به جای گوهر دین نشسته و قدسیت یافته است.
هماکنون، در جامعههای ما پرشمارند متدینانی که دولتهای مدرن را با منطق «خلافت راشده» به محاکمه میکشانند و انتخابات را به منزلۀ بیعت تلقی میکنند و به محض اینکه کسی در اثر اجرای انتخابات، رئیس دولت شد دیگران اگر بخواهند اپوزیسیونی تشکیل دهند از نظر شرعی حق ندارند و در ذیل «خوارج» تعریف خواهند شد. حزب التحریر که آرمان خلافتخواهی در سر دارد نیز در سالهای پس از سقوط رژیم طالبان، توانسته در میان جوانان ما جا باز کند و دلهایی را شیفتۀ خود کند. همین حالا کسانی هستند در محیط ما که از «دارالاسلام» و «دارالحرب» سخن میزنند و شهروندان غیر مسلمان در جامعۀ اسلامی را «اهل ذمه» مینامند، آنهم در وضعیتی که دهها سالاست که در کشورهای اسلامی، دولت-ملتهای مدرن، عرض اندام کرده اند.
یکی از مواردی که به خوبی نشان میدهد که علمای مذهبی ما به شدت گرفتار تار عنکبوت کتابهای زرد ورق قدیمی هستند و واقعیتها و تحولات کلان دوران معاصر را به هیچ صورت درک نکرده اند، موضوع «مدیریت منصبهای کلان حکومتی توسط زنان» هست. بسیاری از عالمان دین برجستۀ سرزمین ما رئیس جمهور یا نخست وزیر شدن زن را برنمیتابند. عدهای از عالمان دین به گونهای از خطر رئیس جمهور شدن زن در افغانستان سخن میزنند که گمان میبری که همۀ نابسامانیها در این کشور، سامان یافته و تنها مورد جنجالیای که باقی مانده موضوع رئیس جمهور شدن یا نشدن زنان است. به همینگونه، در مورد رئیس جمهور یا نخست وزیر شدن فرد غیرمسلمان در کشور اسلامی، بخش بزرگی از جریانهای اسلامی، دیدگاه مخالف دارند. این در حالیاست که در دولتهای مدرن، سیستم، حکومت میکند نه افراد و اگر زنی یا نامسلمانی رئیس جمهور هم شود چندان تغییری در اوضاع ایجاد نمیکند.
در هر حال، اگر بخواهیم تنها فهرست موضوعاتی را که عالمان دین در کشور ما در مورد آنها با منطق دنیای قدیم سخن میزنند تهیه کنیم «مثنوی، هفتاد من کاغذ شود.»
ریشۀ مشکل در ایناست که مُردگان بر خردهای ما فرمانروایی میکنند و ظاهراً ما ناگزیریم در همه چیز از مُردگان مقدس پیروی کنیم!
البته این را هم باید بگویم که مقصود ما در اینجا به هیچ وجه تخفیف و تحقیر گذشتگان نیست. ما میتوانیم و باید سخنان گذشتگان را بخوانیم و از آنها چیز یاد بگیریم و حکمت فراگیریم و چیزهای سودمندی را از آنها به ارث بگیریم، اما نمیتوانیم آنها را مبرا از عیب و نقص و کامل و تمامعیار بدانیم و خطاها و اشتباهاتشان را نادیده بگیریم و خود را اسیر افکار آنها قرار دهیم. آنها در زمان خود اجتهاد کردند و خلاقانه کوشیدند مشکلات دوران خود را آسان کنند، ما هم باید جسارتمندانه به پیشوار مشکلاتی که بشر امروز با آنها دست و پنجه نرم میکند برویم و به آنها راهحلهای معقول ارائه کنیم. این نکتۀ بسیار آشکار را نباید هیچ وقت از یاد ببریم که بشر امروز، خیلی بیشتر از گذشتگان، چیز میفهمد و خیلی بیشتر از آنها میتواند از خطاها و اشتباهات ریشهبرانداز دوری کند. دلیلش را هم میتوان از زبان اسحاق نیوتن شنید که گفته است:«اگر من دوردستها را دیدهام علتش آناست که بر شانۀ غولها ایستادهام.» دانش، پدیدهای تراکمیاست. از این رو، آیندگان، همیشه بیشتر از گذشتگان میفهمند. اگر قرار بر این میبود که آیندگان، همیشه سخنان و اندیشههای پیشینان را نشخوار کنند ما میباید هنوز هم در عصر حجر زیست میکردیم و زندگی قدیمی و ساده میداشتیم.
مهران موحد-
خبرگزاری جمهور