تلویزیون های افغانستان؛ از محتوا تا مخاطب

دانشمندان علوم ارتباطات، روزگار فعلی را عصر انفجار اطلاعات عنوان کرده اند. در کنار قوت های نظامی و سیاسی، یکی از ابزارهای مهم کشورها، داشتن رسانه های تاثیرگذار، قوی و پر مخاطب است. رسانه هایی که برای رفع نیازمندی های روحی-روانی، اجتماعی و فرهنگی مردم، بتوانند برنامه های ثمربخش و قابل قبول ارائه کنند.
افغانستان هم از این امر مستثنی نیست؛ برای رسیدن به صلح پایدار و جامعه خودکفا و قانونمند، به حکومتداری خوب، نیروی نظامی قوی، اقتصاد پویا و رسانه های با برنامه نیاز جدی دارد. در این میان رسانه ها، در عرصه تبلیغ، ترویج و سازماندهی افکار جمعی نقش بزرگی را ایفا می کنند. توجه بر روند فعالیت و تاثیرگذاری آن بر مخاطبان باید از سوی مدیران رسانه ها و مسئولین دولتی جدی گرفته شود.
اکنون بازار رسانه در افغانستان گرم است. شاید بخشی اعظم از فرصت مردم افغانستان، به ویژه آنانی که در شهرها زندگی می کنند، به تماشای تلویزیون ها و کار با شبکه های اجتماعی مصرف می شود.
اما پرسش این است که برنامه ها و پیام های رسانه های افغانستان چیست؟ چه کسانی مخاطب رسانه های این کشور اند؟ بیشتر کدام برنامه های رسانه ای را دنبال می کنند؟ چرا دنبال می کنند؟ دورنمای این برنامه ها چیست؟ مسئولین رسانه های کشور، چه جایگاهی به مخاطبان قایل اند؟ به بیان دیگر، تا چه حد توانسته اند نیاز مخاطب شان را درک و رابطه ی دو سویه با آنها برقرار کنند؟ و...
در این کشور، اکثر مردم مخاطب رسانه ها اند؛ عده زیادی تلویزیون می بینند، شماری رادیو می شنوند، عده ای هم روزنامه می خوانند و سری به اینترنت می زنند. در این میان، اغلب جوانان، کارمندان اداره های دولتی و خصوصی از شبکه های اجتماعی نیز استفاده می کنند. اما بیشتر گیرندگان رسانه ها را افراد عادی، بی سواد و کم سواد تشکیل می دهند.
از چند وچون رسانه های چاپی که بگذریم، محتوای نشراتی اکثر تلویزیون های ما را سرگرمی و اطلاع دهی تشکیل می دهد. اکثر تلویزیون ها، از بام تا شام مشغول پخش سریال، فیلم، آهنگ و برنامه های تفریحی اند که خود در استدیو تهیه می کنند. حتی در شماری رسانه ها، برخی سریال ها و فیلم هایی که از لحاظ اخلاقی و اجتماعی بحث برانگیز هستند، نشر می شوند. در کنار آن، زمان کوتاهی به نشر خبر، گزارش و تحلیل خبرها اختصاص دارد.
در این میان، جای برنامه های آموزشی، تربیتی و منتقدانه در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، ادبی و سیاسی؛ برای مخاطبان، با سلیقه های گوناگون خالی است.
تلویزیون فقط به فیلم و سریال و آهنگ و خبر و گزارش خلاصه نمی شود. شاید تعدادی از مخاطبان، سریال و فیلم تماشا کنند و عده ای به گفتمان ها توجه کنند، اما همه این طور نیستند. مخاطبان در کنار اطلاعات به برنامه های دیگری نیز نیاز دارند. کودکان به برنامه های آموزشی کودک، نوجوانان به موضوعات اجتماعی و فرهنگی، قلم بدستان به برنامه عمیق ادبی و فرهنگی و سالخوردگان به برنامه های مطابق میل شان توجه نشان می دهند. از طرفی، علایق و سلایق یک شهرنشین با دهاتی تفاوت دارد. از نظر جنسیت، فرهنگ و سواد نیز نوع نگاه مخاطبان به رسانه تفاوت دارد.
از این لحاظ، تاثیر رسانه ها از نظر اجتماعی و فرهنگی برمخاطبان، سطحی و بی بنیاد بوده است. رسانه های ما فقط به معرفی باورها و نگرش های جامعه پرداخته اند، اما هیچگاه برای تغییر و رشد بنیادین این نگرش ها، کاری نکرده یا نتوانسته اند.
البته این جای خالی برنامه ها، به ناتوانی در عرصه تخصص، تجربه و تعهد مسئولان و کارگزاران رسانه ها، سطح بینش گیرندگان، منابع اقتصادی و حتی به سطح تأثیر تبلیغات غرب در کشورهای جهان سوم بر می گردد.
سطح تخصص و تجربه ی افراد، در تعدادی از تلویزیون های افغانستان ضعیف است. از سواد رسانه ای که بگذریم، حتی در برخی موارد، کسانی این حرفه را پیش می برند که از سواد معیاری برخوردار نیستند. اینگونه افراد، نه روح مخاطب را درک می کنند و نه به نیازشان درست پی می برند. حتی نمی توانند پیامد و تاثیر برنامه هایی که پخش می کنند را آسیب شناسی و تحلیل کنند. به بیان دیگر، این گونه افراد با گیرندگان بازی می کنند. به جای دارو، زهر تزریق می کنند و سرانجام روح بالنده و جوشان مخاطب را تارومار می سازند.
از سوی دیگر، آسیب شناسی و تحلیل نیازهای روحی و روانی مخاطبان نیز از موارد عمده است. یعنی خبرنگاران و مدیران رسانه ها باید بدانند که مخاطب افغانستانی به چه برنامه، نیاز بیشتری دارند؟ و در کنار اطلاع رسانی، کدام برنامه ها در عرصه ی فرهنگی شدن کشور کمک می کنند؟ و...
با این حال، در پیشرفت این روند، مخاطب هم نقش فعالی دارد. مخاطب بیدار، آگاه و با سواد به برنامه های سودبخش و قابل قبول نیاز دارد. بیننده با سواد، برنامه های پیش افتاده و ضعیف را تماشا نمی کند.این موضوع، به شکست یا پیروزی رسانه منجر می شود. رسانه ی تخصص گرا، می تواند مطابق ذوق مخاطب عمل کند و بازار رسانه ضعیف سرد می شود.
بنابراین، یکی از دلایل نشر چنین برنامه ها در تلویزیون های افغانستان، به مخاطب ضعیف و تاثیرپذیر آن بر می گردد. فقر فرهنگی در این کشور باعث شده است که بازار سریال ها، فیلم ها و موسیقی های هندی، ترکی و غربی در کشور گرم باشد و سطح تبلیغات کشورهای بیرون نیز عمیق!
مخاطبان افغانستانی این وضعیت را پذیرفته اند. پیام های رسانه ها را بی تحلیل و ارزیابی، می شنوند، می بینند و الگو قرار می دهند. تا جایی که اگر در روند نشرات تلویزیون های کشور، بازنگری شود؛ مخاطبان دست به انتقاد بزنند. هیاهو بر پا کنند و ساتور رسانه های مبتذل و زرد را تیزتر و زمینه کارشان را گسترده تر سازند.
با این حال، این مسئولیت حکومت افغانستان است که در عرصه فرهنگی شدن و رشد سواد کشور تلاش کند. تغییر در نظام آموزش و پرورش و تحصیلات عالی، تاثیر به سزایی روی این روند دارد. از طرفی، با حفظ آزادی بیان و گفتار، در راستای تغییر و ایجاد برنامه های مؤثر و مورد نیاز رسانه ها را کمک کند. نهادهای تخصصی روزنامه نگاری حمایت شود و محیط های اکادمیک که روزنامه نگار تربیه می کند را تقویت بخشد.
همچنین صاحبان رسانه ها می توانند با استخدام افراد باسواد و متخصص، در روند تعالی فرهنگی جامعه نقش خوب بازی کنند. افکار عمومی را سازماندهی کنند. با ایجاد برنامه های فرهنگی، تربیتی و اجتماعی در این عرصه گامهای استواری بردارند، تا سلامت جامعه تامین و برنامه های ثمربخش نشر شود.

سید عبدالبصیر مصباح- استاد روزنامه نگاری دانشگاه بغلان
ارسالی به خبرگزاری جمهور