پس از کریمیه، ناگورنو قره باغ

در اوایل ماه می، دولت اوباما از تلاش‌های جدیدی برای حل و فصل مناقشه ناگورنو قره باغ بین ارمنستان و آذربایجان پرده برداشت. این نه نخستن تلاش است و به احتمال زیاد آخرین هم نخواهد بود. اما در پی الحاق کریمیه به روسیه، به نظر می‌رسد ایالات متحده قصد دارد این جنجال طولانی را، که مسکو برای حفظ نفوذ خود در منطقه به آن دامن زده است، حل کند.
در آستانه فروپاشی اتحادجماهیرشوروی، مناقشه بین ارمنستان و آذربایجان زمانی آغاز شد که اقلیت ارامنه ساکن در استان ناگورنوقره باغ آذربایجان برای پیوستن به ارمنستان بسیج شدند. مسکو هر دوطرف را مسلح ساخت و آنها را در برابر یکدیگر به بازی گرفت. و بدین ترتیب، یک منازعه محلی بر سر یک منطقه با ۹۰ هزار باشنده، به یک جنگ منطقه‌ای تبدیل شد. برای نزدیک به شش سال، کشورهای تازه استقلال یافته ارمنستان و آذربایجان برسر قلمرو جنگیدند که حاصل آن ۳۰ هزار کشته و یک میلیون پناهنده‌ی جدید بود. درنهایت، ارمنستان پیروز شد، و ناگورنوقره باغ و هفت منطقه‌ی دیگر را از کنترل آذربایجان خارج کرد.
پایان جنگ اما به معنای پایان کشمکش نبود. هردوطرف مرتب آتش بس سال ۱۹۹۴ را نقض کرده اند، و درگیری‌های مرگبار هر هفته اتفاق می‌افتد. مسکو، با افشای اطلاعات به ارمنستان و فروش اسلحه به هردو طرف، آنها را به جنگ تشویق کرده است. علاوه بر این، روسیه هزاران سرباز در ارمنستان دارد، دفاع هوایی این کشور و کنترل عناصر کلیدی اقتصاد و زیرساخت های آن به دست آنها است. تا زمانی که مسکو در پشت ایروان ایستاده باشد، باکو نمی‌تواند با همسایه خود به صلح برسد.

مسکو به نوبه خود بی‌ثباتی موجود را به عنوان راهی برای حفظ کنترل بر قفقاز جنوبی به نفع خود می‌بیند. برای نمونه، اختلافات حل نشده حضور دوام‌دار نیروهای روسی را در ارمنستان تضمین می‌کند و تا زمانی که نیروهای روسیه در این کشور حضور دارند، ارمنستان نمی‌تواند با غرب نزدیک شود. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در پاییز گذشته سرژسارکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان را به مسکو فراخواند. بلافاصله پس از آن، سارکیسیان گفت که ارمنستان از شورای همکاری شرقی اتحادیه اروپا خارج می‌شود و به جای آن به اتحادیه‌ی گمرکی مسکو می پیوندد.
دهه‌ها است که واشنگتن برای حل و فصل مناقشه ناگورنو قره باغ از طریق سازمان امنیت و همکاری اروپا کوشش می‌کند، که ریاست آن را ایالات متحده امریکا، روسیه و فرانسه به گونه نوبتی به پیش می‌برند. اما این تلاش‌ها تاکنون با موفقیت‌هایی همراه نبوده است. درگذشته، ارمنستان برحفظ ناگورنوقره باغ قاطعانه تاکید می‌کرد، در حالی که، به دیگر مناطق آذری زیرکنترل خود به عنوان برگ برنده در گفتگوهای صلح نگاه می‌کرد. اما امروز رهبران ارمنستان حتی مصالحه جزئی ارضی را رد می‌کنند. آذربایجان، به نوبه خود، به جامعه بین‌المللی اعتماد ندارد و می‌خواهد با تقویه قدرت نظامی خود ارمنستان را مجبور به ترک سرزمین‌های اشغالی کند و می‌شود گفت که دخالت‌های روسیه، تاحدی مسئول سخت شدن موقف دو کشور است.
اساسا، تلاشهای صلح به این دلیل شکست خورد که ایالات متحده، ارمنستان و آذربایجان را به عنوان دو طرف اصلی مناقشه می‌دانست و نقش روسیه را در طولانی ساختن آن نادیده می‌گرفت. به عنوان مثال، وزیران خارجه و مذاکره کنندگان ویژه امریکا از رؤسای جمهوری ارمنستان و آذربایجان انتقاد می‌کردند که "مردم خود را برای پذیرش صلح" آماده نساخته اند و نمی‌خواهند به توافق برسند. آنها میلیون‌ها دالر را برای ایجاد روابط بین دو جامعه سرمایه گذاری کرده اند، اما هرگز یک استراتژی برخورد با مسکو را شکل نداده اند. تا زمانی که وقایع کریمیه اتفاق نیفتاده بود، واشنگتن نقش مسکو در درگیری‌های قومی را نادیده می‌گرفت.
حالا که روسیه به دلایل دیگر با غرب درافتاده است، هیچ دلیلی برای مبهم نگهداشتن این موضوع وجود ندارد. روسیه آماده استفاده از نیروی نظامی (مانند اوکراین و گرجستان) است و از فرآیندهای انتخاباتی و نهادهای جامعه مدنی (چنان‌که از شهروندان روسیه در انتخابات اخیر آذربایجان، گرجستان و لتوانیا حمایت کرد) برای به دست آوردن اهداف خود استفاده می‌کند و غرب باید به مقابله بپردازد.
اما آیا این مذاکرات به نتیجه می‌رسد؟ برخی از عوامل برای رسیدن به صلح مساعد است. به نظر می‌رسد شماری از قدرت‌های همسایه از حل و فصل مسئله حمایت می‌کنند. بیانیه اخیر رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه در مورد درد و رنج ارامنه در دوران امپراتوری عثمانی ممکن است اشاره به سوی یک طرح بزرگتر ترکیه برای توسعه روابط با ارمنستان باشد. ایران، که درگذشته از ارمنستان حمایت کرده است، طوری در هرج و مرج اقتصادی خود گرفتار است که به نظر می‌رسد علاقه ای به تضعیف روند صلح ندارد. علاوه بر این، جمهوری آذربایجان در ماه دسمبر، پروژه خط لوله‌ی ۴۵ میلیارد دالری، برای انتقال گازطبیعی از قفقاز جنوبی به اروپا را راه اندازی کرد. آذربایجان، اروپا و شرکتهای سرمایه‌گذار می‌خواهند از هرگونه درگیری‌ای که مانع توسعه این پروژه شود جلوگیری کنند.
عوامل دیگر ممکن است کمتر مطلوب باشند. پوتین سوار بر اسپ، موفقیت‌های اخیر خود در کریمیه به احتمال زیاد به فکر مصالحه نیست. شماری از مقامات دولت اوباما می‌گویند که پوتین می‌خواهد روابط روسیه با غرب را بهبود بخشد و معامله بر سر قفقازجنوبی آسان‌ترین راه برای انجام این کار است. اما این طرز تفکر از واقعیت بسیار به دور است..
درنتیجه، حالا که امریکا برنامه‌های خود برای آغاز مجدد مذاکرات در مورد ناگورنو قره باغ را اعلام کرده است، این کشور باید سرزنش رهبران ارمنستان و آذربایجان را متوقف کند و به‌جای آن برای جلب حمایت روسیه تلاش کند، به عنوان مثال، با شناسایی منافع روسیه در این منطقه. ایالات متحده امریکا می‌تواند، بی سروصدا توافق کند که در مقابل رفتار خوب روسیه، به دنبال جلب دیگر کشور‌های هم‌مرز روسیه به ناتو نخواهد بود، و یاخروج نیروهای روسیه از ارمنستان شرایط توافق صلح نیست. حکومتهای پی درپی امریکا، چه جمهوری‌خواه و یا دموکرات، میلی به چانه‌زنی بر سر چنین مسائل استراتژیک با روسیه نداشته اند. درعوض، آنها تاکید بر اصول ("حاکمیت دولتی"، "عدم استفاده از زور"، "ترویج دموکراسی") را ترجیح داده اند. این همه باید خاتمه بیابد. روسیه ثابت کرده است که به این ارزش‌ها علاقه‌ای ندارد.
ایالات متحده همچنین باید از سیاست انقره حمایت کند، که باز شدن مرز میان ارمنستان و ترکیه را به پیشرفت روند صلح ناگورنو قره باغ ربط می‌دهد. افزایش بازرگانی بین ارمنستان و ترکیه یک تحول مثبت خواهد بود که می‌تواند ایروان را از وابستگی به مسکو برهاند. اما این تجارت تنها در حالتی آغاز می‌شود که ارمنستان از بخش قابل توجهی از سرزمینهای اشغالی کنار بکشد.
تلاش دولت اوباما برای حل و فصل این مناقشه یک نشانه مثبت است. این نشان می‌دهدکه دولت امریکا نیاز به جلوگیری از تشکیل کریمیه‌های دیگر در جمهوریهای سابق شوروی را درک می‌کند. نتیجه این تلاش‌ها تنها در حالتی چیزی بیشتر از گرفتن عکس‌های یادگاری خواهد بود که واشنگتن در مورد روسیه جدی باشد. دهها هزار نفر از مردم در قفقاز کشته شدند و بیش از یک میلیون بی‌خانمان شده اند. این کشمکش زمینه نفوذ قابل توجه روسیه را در این منطقه فراهم کرده است. هدف اصلی باید معکوس کردن این روند باشد.
نویسنده: برندا شفر
برگردان به فارسی: عماد عابدی

منبع:
http://www.foreignaffairs.com/articles/۱۴۱۳۸۵/brenda-shaffer/nagorno-karabakh-after-crimea